چکیده

امروزه عرصه مباحث میان رشته‌ای در علوم انسانی به برقراری رابطه‌ای تنگاتنگ بین عرصه‌های علمی گوناگون در رشته‌های مختلف سوق یافته است. عرصه‌ای که در آن رابطه‌ها، قلمروها، روش‌ها و راهبردها، عملکردها، فواید و... مورد بررسی و نقد قرار می‌گیرد. در این میان، شناخت منبع و مآخذ مرتبط با این علوم، رسیدن به اهداف مذکور را فراهم‌تر می نماید. در این نوشتار به یکی از این عرصه‌های علمی، یعنی منبع‌شناسی قرآن و بهداشت و سلامت، پرداخته شده است. در این راستا با معرفی کتاب‌ها، مقالات سعی بر فراهم نمودن شرایطی برای تحقیق پژوهشگران و استخراج مصادیق علمی و تفسیری و ... از زلال کلام الهی است.

کلید واژگان: قرآن، طب، بهداشت، سلامت، منبع شناسی.

درآمد

سابقه مباحث میان رشته­ای به سابقه و قدمت کلام الهی برمی­گردد؛ چراکه از سرچشمه زلال آیات نورانی الهی بسیاری از اندیشمندان، متفکران و صاحب نظران علوم مختلف سیراب شده و می شوند. آیاتی همچون آیات ذیل که امید به رحمت الهی را در دل می نشاند: (أمْ عِنْدَهُمْ خَزَائِنُ رَحْمَةِ رَبِّكَ العَزِیزِ الوَهَّابِ أمْ لَهُمْ مُلْكُ السَّمَوَاتِ وَالأرْضِ وَمَا بَینَهُمَا فَلْیرْتَقُوا فِی الأسْبَابِ)(ص/9ـ10)؛ «مگر خزائن رحمت پروردگار قادر و بخشنده‏ات نزد آنها است (تا به هر كس میل دارند بدهند)؟ یا اینكه مالكیت و حاكمیت آسمان‌ها و زمین و آنچه در میان این دو است از آن آنها است؟  (اگر چنین است) به آسمان‌ها بروند (و جلو نزول وحى را بر قلب پاك محمد بگیرند)». یا آیاتی که به بیماریهای روانی اشاره دارد؛ نظیر آیه (بَلِ الَّذِینَ كَفَرُوا فِی عِزَّةٍ وَشِقَاق‏) «ولى كافران گرفتار غرور و اختلافند».

اندیشمندان و متفکران علوم مختلف جهان اسلام حتی ادیان دیگر به دنبال کشف حقایق و رموزی در کتاب‌های آسمانی، به ویژه قرآن‌کریم، بوده و هستند تا بدین وسیله ارتباط آیات نورانی الهی قرآن را با سایر علوم، قلمروهای ارتباط بین قرآن و علوم، راهکارها و روش‌های تفسیر و فهم علمی قرآن را تبیین نمایند. حاصل این تحقیقات مقدمه‌ای برای رصد و پژوهش افزون‌تر به منظور کسب واقعیات و فهم عمیق‌تر از فرازهای کلام الهی است.

اول. قرآن و تاریخ بهداشت و سلامت

1. تاریخ طب ایران پس از اسلام، نجم آبادی، محمود، دانشگاه تهران، 1366ش.

دوم. قرآن و احادیث و بهداشت و سلامت

1. احادیث طبیه، محمدی ری شهری، محمد، تهران، انتشارات دارالحدیث.
2. الاعجاز الطبی فی القرآن والاحادیث النبویه الرطب والنخله، السعید، عبدالله عبدالرزاق، جده، الدار السعودیه للنشر.
3. الاعجاز الطبی فی الکتاب والسنه، یاسین عبدالقادر، حسین، مکتبه وهبه، قاهره، 1417ق.
4. آموزه‌های تندرستی در قرآن، رضایی، حسن رضا، قم، عطرآگین، 1384ش.
5. اولین دانشگاه و آخرین  پیامبر، پاک نژاد، دکتر سید رضا، کتابفروشی اسلامیه، 1350ش.
6. القرآن و الطب الحدیث، عبدالرضا علی، صادق، بیروت، دارامورخ العربی،1411ق.
7. القرآن و الطب، سلیمان، احمد محمد، بیروت، دارالعوده، الطبعه الخامسه، 1981م.
8. قرآن و بهداشت جنسی، اکبری، حمید، مدرسه عالی امام خمینی;.
9. مع الطب فی القرآن الکریم، دیاب، عبدالحمید و قرقوز، احمد، دمشق، مؤسسه علوم القرآن، الطبعه السابعه.
10. مع الطب فی القرآن الکریم، دیاب، عبدالحمید و قرقوز مقدم، احمد و ناظم نسیمی، محمود، قم، مؤسسه علوم القرآن، منشورات الرضی، 1404ق.
11. طب در قرآن،  دیاب، عبدالحمید و قرقوز، احمد، ترجمه علی چراغی، تهران، حفظی، 1404ق.
12. من علم الطب القرآنی، الشریف، عدنان، دارالعلم للملابین، 1991م.
13. النومو الرق و الاحلام بین الطب و القرآن، شمسی پاشا، حسان، جده، دار المناره للنشر و التوزیع،1411ق.
14. قرآن کریم از نظر موازین بهداشتی جدید، اعرابی واعظ، سید اسماعیل، تهران، تابان، 1346ش.
15. مطهرات در اسلام، بازرگان، مهدی، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ دوم، 1333ش.

سوم. اعجاز علمی قرآن در بهداشت و سلامت

1. استعانت از قرآن کریم در شفای جسمانی، نیکبخت نصرآبادی، علی رضا، تهران، نشر قبله، 1378ش.
2. اسلام و طب جدید یا معجزات علمی قرآن، اسماعیل پاشا، دکتر عبدالعزیز، بی تا، ترجمه غلامرضا سعیدی، انتشارات برهان، بی جا.
3. الاعجاز الطبی فی القرآن الکریم الطب الوقایی، الشحات، علی احمد، القاهره، المؤسسة العربیة الحدیثه.
4. الاعجاز الطبی فی القرآن الکریم، دیاب، دکتر محمود، مطبوعات قاهره، دارالشعب، 1408ق.
5. الاعجاز الطبی فی القرآن الکریم، محمد عبدالعزیز، دکتر عبدالحمید، بی تا، قاهره، مکتبه ابن سینا.
6. الاعجاز الطبی فی القرآن و الاحادیث النبویه الرطب و النخله، السعید، عبدالله عبدالرزاق، جده، الدار السعودیه للنشر.
7. الاعجاز الطبی فی الکتاب و السنه، یاسین عبدالقادر، حسین، قاهره، مکتبه وهبه، 1417ق.
8. الاعجاز الطبی فی القرآن الکریم،ارناووط، محمد السید، قاهره، مکتبه مدبولی، بی تا.
9. الاعجاز القرآن فی حواس الانسان (دراسة فی الانف والاذن والحنجره فی ضوء الطب  وعلوم القرآن والحدیث)، عبدالعزیز، دکتر محمد کمال، قاهره، مکتبه ابن سینا، بی تا.
10. الاعجاز الطبی فی خلق الانسان (دراسه فی الانف و الاذن و الحنجره فی ضوء الطب  و علوم القرآن و الحدیث)، عبدالعزیز، دکتر محمد کمال، القاهره، مکتبه ابن سینا، بی تا.
11. آیات پزشکی قرآن، رضایی، حسن رضا، انتشارات پژوهش های تفسیر و علوم قرآن،  1387ش.
12. السمع و البصر فی القرآن الکریم، سلامه، علی محمد، طرابلس، منشورات  جمعیه الدعوه الاسلامیه العالمیه، 1986م.
13. شگفتی‌های آیات پزشکی در قرآن، رضایی، حسن رضا، پژوهش های تفسیر و علوم قرآن، قم، 1387ش.
14. الطب القرآنی یعالج السحر و المس الشیطانی، سید محمود، محمد، بی جا، دارالندوه العالمیه.
15. نفحات من الاعجاز الطبی فی القرآن الکریم، علی لفته، جلیل، 1990م.
16. الاعجاز الطبی فی القرآن و السنه، داوود الجزایری، بیروت، مکتبه الهلال، 1993م.
17. الاعجاز الطبی فی القرآن، السید الجمیلی، بیروت، دار مکتبه الهلال، 1987م.
18. من أوجه الاعجاز العلمی فی مجال العدوی و الطب الوقائی، من أبحاث المؤتمر العالمی الأول للاعجاز العلمی فی القرآن و السنه، الهیئه العالمیه للإعجاز العلمی فی القرآن و السنه، 1421ق.

چهارم. قرآن و غذا

1. اسرار خوراکیها و زبان خوراکیها، جزائری، غیاث الدین، تهران، سپهر، 1365ش.
2. الاطعمه القرآنیه غذا و دواء، عبدالعزیز دکتر محمد کمال، بی جا، مکتبه القرآن، بی‌تا.
3. الاعجاز الطبی فی القرآن و الاحادیث النبویه الرطب و النخله، السعید، عبدالله عبدالرزاق، جده، الدار السعودیه للنشر.
4. اولین دانشگاه وآخرین‌‌پیامبر، پاک نژاد، دکتر سید رضا، کتابفروشی اسلامیه، 1350ش.
5. طب القرآنی غذا و دواء، عبدالله، محمدمحمود، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی تا.
6. قرآن و گیاه خواری، ایمانی راد، جمشید، تهران، چاپخانه سعید نو، 1398ق.
7. نحل العسل فی القرآن والطب، علی البنبی، محمد، مصر، الأهرام التجاریه القاهره، 1987م.
8. الخمراء ولیست بدواء، الحاضری، شبیب بن علی، مراجعه وتقدیم محمدعلی البار، رابطة العالم الاسلامی، هیئه الاعجاز العلمی فی القرآن والسنه، مکه المکرمه، الطبعه الثانیه، 1421ق (2000م.)

پنجم. روش شناسی قرآن

1. اهداف و روش شناسی آیات پزشکی، رضایی، حسن رضا، مجله قرآن و علم، ش2
2. بررسی تناقض آیات طبی با علوم پزشکی، علایی، حسین علی و رضایی، حسن رضا، مجله قرآن و علم، ش 4.

ششم. قرآن و جنین شناسی

1. تکوین الجنین فی القرآن الطاهری، طارق شفیق، بغداد، مطبعه المعارف، 1358م.
2. خلق الانسان بین الطب والقرآن، البار، محمد علی، بی جا، الدار السعودیه للنشر، بی تا.
3. خلق الانسان دراسة علمیة قرآنیة، طیره، عبدالفتاح محمد، مصر، الهیئه المصریه العامه للکتاب، بی‌تا.
4. خلقت انسان از نظر قرآن، مصباح یزدی، محمد تقی(معاصر)، قم، انتشارات شفیق.
5. خلقت انسان در بیان قرآن، سبحانی، یدالله، شرکت سهامی انتشارات، تهران، چاپ سوم، 1351ش.
6. الاعجاز الطبی فی خلق‌الانسان (دراسة فی الانف والاذن والحنجره فی ضوء الطب  وعلوم القرآن و الحدیث)، عبدالعزیز، دکتر محمد کمال، القاهره، مکتبه ابن سینا، بی تا.

هفتم. قرآن و بهداشت روانی

1. پرسش و پاسخ های قرآنی جوانان (بهداشت روان)، ج5 و 6 و 13 ـ 16، جمعی از پژوهشگران قرآنی زیر نظر دکتر محمد علی رضایی اصفهانی، قم، انتشارات پژوهش های تفسیر و علوم قرآن، 1389ش.
2. اصول بهداشت روانی، حسینی، ابوالقاسم، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ دوم، 1379ش.
3. بهداشت روان در اسلام، صانعی، سید مهدی، قم، بوستان کتاب، 1382ش.
4. بهداشت روانی، شاملو، سعید، تهران، رشد، چاپ سیزدهم، 1378ش.
5. بهداشت روانی، گنجی، حمزه، تهران، ارسباران، 1378ش.
6. پیامدهای روانشناختی و جامعه شناختی حسن خلق در قرآن و سنت، اسعد علی، مدرسه عالی امام خمینی;.
7. تأثیر تلاوت قرآن بر کاهش اضطراب و افسردگی، یوسفی لویه، مجید و حسن پور، فاطمه، تهران، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران، 1376ش.
8. روانشناسی رشد با نگرش به منابع اسلامی، بی ریا، ناصر و دیگران، تهران، سمت، 1375ش.
9. الصحة النفسیة فی القرآن و السنه «بهداشت روانی»، حیدری، سید لیث، مدسه عالی امام خمینی;.
10. قرآن و روانشناسی، نجاتی، محمد عثمان، ترجمه، عباس عرب، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ دوم، 1369ش.
11. قرآن و بهداشت روان، صادقیان، احمد، قم، انتشارات پژوهش های تفسیر و علوم قرآن، 1386ش.

هشتم. پایان نامه‌های قرآنی

1. نقد و بررسی اعجاز علمی قرآن، رضایی اصفهانی، محمد علی، رساله دکتری، استاد راهنما آیت الله معرفت، واحد تحقیقات علوم دانشگاه آزاد اسلامی تهران، 1378ش.
2. بررسی مباحث نظری روایات طبی اسلامی، پایان نامه ارشد سید اعجاز حسین موسوی، مدرسه عالی امام خمینی;
3. بررسی میزان تأثیر آوای قرآن کریم بر کاهش درد بیماران بعد از عمل جراحی شکم، نیکبخت نصرآبادی، علی رضا، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرس دانشکده علوم پزشکی، تهران، 1373ش.
4. درمان بحران‌های روحی از دیدگاه قرآن، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، محمد هادی قربانی، مدرسه عالی امام خمینی;
5. نظریه خانواده درمانی مینو چین با دیدگاه اسلام در باب خانواده، محمدرضا سالاری فر، پایان نامه کارشناسی ارشد، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1379ش.

نهم: مجلات مرتبط

1. مجله قرآن و علم، مرکز تحقیقات قرآن کریم المهدی، شماره‌های1ـ 9.
2. پژوهش حوزه، طب و دین، سال پنجم، معاونت پژوهشی حوزه علمیه قم، ش17و18
3. میان رشته‌ای قرآن، فصلنامه تخصصی سازمان فعالیت‌های قرآنی دانشجویان کشور، ش2
4. فصلنامه اندیشه و رفتار (مجله روانپزشکی بالینی)، ش9و10

دهم: همایش‌ها

1. نقش دین در بهداشت روان، اولین همایش،مجموعه 40 چکیده سخنرانی، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران، دوست محمدی، هادی و غباری تباب، باقر و شاه محمدی، داود و دیگران، قم: دفتر نوید اسلام، 1376ش.

یازدهم: مقالات

1. مجموعه مقالات اسلام و بهداشت روان، دفتر نشر معارف، دو جلدی، 1382ش.

دوازدهم: منابع لاتین

1.The Quran: an cyclopedia oliver leaman.

2.Langman s Medical Embkyology T. W. Sadler PHD Sixth Edition 1990.

3. The Quran: an cyclopedia liden

4. The Quran: an cyclopedia of Islam